تعريف کتابخانه ديجيتال
مقدمه :
در هر دوره تاريخی مسئله انتقال و دسترسی به اطلاعات بهبود يافت ولی مشکل ذخيره سازی اطلاعات نيز وجود داشت . قبل از اختراع صنعت چاپ در قرن پانزدهم ، دانش و اطلاعات توسط افراد خاصی و در نسخه های محدودی نوشته و در مراکز مخصوص نگهداری اطلاعات مانند کتابخانه ها نگهداری می شد . معمولا اين مراکز تحت کنترل و مراقبت شديد مراگز دولتی و کليسا قرار داشت و در دسترس عموم نبود . اين مسئله دو پيامد مهم داشت :
1. دانش محدود به محدود به قشر خاصی بود که توسط مراکز قدرت تائيد شده بودند .
2. ماهيت و محتوای اخبار و اطلاعات نيز توسط مراکز قدرت کنترل می شد و تنها مواردی که تائيد کننده مواضع و عقايد مراکز قدرت بود در آنها منعکس می شد .
هنگامی که روش های مبتنی بر قابليت های بشر با کابل ها و اتصالات جايگزين شد ، شبکه ها نقش کليدی در دسترسی جهانی به اطلاعات پيدا نمودند . استفاده از کدهای مورس در تلگراف از اولين مثال های استفاده از کدهای باينری در شبکه هاست . سيستم های آنالوگ نظير تلفن ، راديو و تلويزيون امکان پوشش جهانی اطلاعات را فراهم کردند هر چند بنا به ماهيت و ساختار آنها ، کنترل بر محتوياتشان بسيار زياد است . استفاده از اطلاعات ديجيتال و امکان استفاده غير متمرکز و نامحدود از منابع مخالف اطلاعاتی ، انقلابی در تحولات بشری ايجاد کرد که اينترنت نام گرفته است .
کتابخانه ها همواره در پيشرفت تمدن بشر نقش مشخص و مهمی داشته اند . از ديرباز وظايف يک کتابخانه به سه قسمت تقسيم شده است : تهيه کتب ، نگهداری از آنها ، و قرار دادن آنها در اختيار استفاده کنندگان . در طی قرن های متمادی اين سه وظيفه و نحوه اجرای آنها ثابت باقی مانده است ولی دامنه تعريف آنها و روش هايی که برای انجام آنها به کار گرفته می شود دستخوش تغييرات بسيار و گستره وسيع تری شده است .
همانطور که اشاره شد اينترنت و تکنولوژی اطلاعات در تمامی زمينه های زندگی انسان اثر خود را نشان داده اند و روابط انسان ها در اثر اين پديده مهم ، دچار تغييرات اساسی شده است و تغييرات ديگری نيز در حال شکل گيری است . در اين ميان کتابخانه ها و خصوصا کتابخانه های پزشکی ( باتوجه به تنوع و گستردگی زمينه های اطلاعاتی و پويا بودن اطلاعات آنها ) نيز نه تنها مانند بسياری از پديده های ديگر زندگی دچار تغييرات عمده ای می شوند ، بلکه به سبب ماهيتشان اين تغييرات بايد در آنها عمده تر و واضح تر باشد . به عبارت ديگر کتابخانه ها به عنوان مرکز نگهداری و سمبل حاصل قرن ها تفکرات انسان ، بايد خود در زمينه به کارگيری و توسعه فناوری اطلاعات پيشرو باشند . اکنون زمان آن رسيده است که کتابخانه ها برای حفظ اهميت و نقشی که تا به حال دارا بوده اند ، بايد خود را متحول سازند .
کتابخانه های ديجيتالی به معنای جايگزين کتابخانه های سنتی نيستند ، بلکه بيشتر يک بخش الحاقی آنها محسوب می شوند . سه دليل وجود دارد که چرا کتابخانه های ديجيتالی نسبت به کتابخانه های سنتی مزايای بيشتری برخوردارند :
اول اينکه با وجود انواع روشهای جديد برای ذخيره سازی اطلاعات و داده ها ، کتابها و نشريات به تنهايی به هيچ وجه برای فراهم کردن داده های يک کتابخانه امروزی کافی نمی باشند . دوم اينکه يکی از وظايف اصلی کتابخانه ها و آرشيوها در سراسر جهان تضمين حفظ و نگهداری اسناد و مطالب تاريخی است . به هر حال با گذشت زمان اين اسناد و مطالب دست خوش تغيير و تحول می شوند . انتقال مطالب و اسناد تاريخی به اشکال ديجيتالی از آنها محافظت کرده و برای نسل های آينده حفظ مي کند . سوم اينکه با خلق کتابخانه های ديجيتالی که در اينترنت وجود دارند ، اطلاعات از هر سوی جهان برای هر کسی که به اينترنت دسترسی داشته باشد فراهم است .
تاريخچه و تعريف کتابخانه ديجيتال :
تعامل کتابخانه ها با تکنولوژی جديد:
به گفته رانگاناتان کتابخانه ها در طول تاريخ به صورت به صورت يک سازمان و ارگانيسمی پويا ، نقش اطلاع رسانی خود را با ابزارها و تکنولوژيهای موجود در زمان خود ايفا کرده اند . اين تکنولوژيها و ابزارها اکثرا بسترهای انتقال اطلاعات را تغيير داده اند و کتابخانه ها روشهايی را برای سازماندهی اين بسترهای جديد اطلاعات ارائه کرده اند . اين روند باعث انطباق کتابخانه ها با وضع موجود شده است . البته بايد در نظر داشت که سرعت تحولات تکنولوژيک در طول تاريخ هميشه يکسان و ثابت نبوده است . در بعضی دوره های تاريخی ، اين تحولات با سرعت زياد ( مثلا نيمه دوم قرن بيست ) و در دوره های ديگر اين تحولات به کندی صورت گرفتند .
نگاهي به تاريخچه ورود تکنولوژی جديد به کتابخانه ها :
اولين تکنولوژی که باعث کاهش حجم مواد کتابخانه ای شد ميکروفرم ها بودند که در قالب ميکروفيش ، ميکروکارت ، ميکروفيلم و ميکروفوتوگرافينگ ( ريز عکسبرداری ) عرضه شدند.
جان بنجامين دنسر ، پدر ميکروفرم ها در سال 1839 اولين ميکروفرم که به صورت ميکروفوتوگراف بود را ارائه داد .
در اوايل 1928 کتابخانه کنگره امريکا با همکاری شرکت Kodak Eastern شروع به ميکروفيلم کردن کتابها کرد . در همان سال ، دانشگاه بين المللي UMI شروع به انتشار ميکروفرم های آثار British Museum کرد .
با نياز کتابخانه های اروپايی برای حفظ اسناد از نابودی ، تکنولوژی ميکروفرم رشد زيادی کرد . استفاده از ميکروفرم ها در ارتباطات نظامی مفهوم کنونی امانت ميکروفرم بين کتابخانه ای را به وجود آورد که بعدها در دهه 1960 به عنوان يک صنعت مطرح شد .
در دهه 1970 استفاده از ميکروفرم ها در کتابخانه ها برای کاربران عموميت پيدا کرد .
استفاده از ميکروفرم ها به عنوان يک بستر اطلاعاتی چنان رواج يافت که در سال 1925 اتلت و رابرت گلد اسميت ، کتابخانه ريزعکسبرداری (ميکروفوتوگرافينگ ) را برای کتابخانه ها توصيه کردند امروزه ميکروفرم ها خود را با ابزارهايی مانند کامپيوتر مطابقت داده اند و به سه طريق ، بازيابی ميکروفيلم به کمک کامپيوتر ( CAR ) ، ميکروفيلم خروجی کامپيوتر ( COM ) و ميکروفيلم ورودی کامپيوتر ( CIM ) توليد و استفاده می شوند .
تکنولوژی ديگری که به نحوی کتابخانه را تحت تاثير خود قرار داد اختراع تلويزيون بود . تلويزيون برای اولين بار در فرانسه در سال 1922 توسط ادوارد بلين بوجود آمد و اولين تلويزيون تمام الکترونيکی در سال 1927 توسط فيلوفرانس ورث توليد شد . ايستگاه ها و کانال های تلويزيونی به شدت در طول زمان رشد پيدا کرد .
در دهه 1960 تلويزيون کابلی برای اولين بار بوجود آمد کاربردهای امروزی تلويزيون شامل کنفرانس از راه دور بود که گروه ها از مکان های دور می توانند از طريق تلويزيون با هم ارتباط بر قرار کنند .
تلويزيون چنان شوکی به کتابخانه ها وارد کرد که والتر شومير در سال 1935، تلويزيون را انقلابی برای بازيابی اطلاعات و به خصوص در کتابخانه ها پيش بينی کرد .
پيدايش و به کارگيری ويدئوتکس ( ويدئو يا تلويزيون تعاملی که می توانند متن نوشتاری را پس از دريافت توسط خطوط تلفن يا آنتن به روی صفحه تلويزيون ظاهر کنند . )در کتابخانه ها چنان رشد پيدا کرد که ويليامسون دو نوع فهرست پيوسته را توصيف مي کند ، يک سيستمی شبيه به ديگر سيستم های پيوسته چون اوپک و نوع ديگری که با ويدئو تکس صورت می گيرد .
موج بعدی که بيشترين تاثير را بر روی بستر های انتقال اطلاعاتی گذاشته است ، پيدايش و گسترش کامپيوترهاست .
تعريف کتابخانه ديجيتال
عناصر مشترک در تعريف کتابخانه ديجيتال :
در تعاريف متعددی که از کتابخانه ديجيتال به عمل آمده است و در بسياری از موارد با اصطلاحات کتابخانه مجازی ، الکترونيکی ، و بدون ديوار مترادف گرفته شده است . عناصر زير به شکلی مشترک به کار رفته است:
_کتابخانه های ديجيتالی مفهومی مستقل نيستند
_به جوامع مشخصی ارائه خدمت ميکند
_امکان دسترسی آزاد،چندگانه ،کارآمدو سريع به اطلاعات را فراهم می کنند
_فناوری ارتباط با با ساير منابع را فراهم می آورند
_مجموعه منابع اين کتابخانه ها چاپی نيستندو منابع الکترونيکی را منتقل می کنند
_ارتباط ميان کتابخانه های ديجيتال وخدمات اطلاعاتی آن ها برای کاربران شفاف است
تعريف کتابخانه ديجيتال :
عبارت کتابخانه ديجيتال دارای معانی و برداشت های متفاوتی است. بعضی منابع آن را به صورت يک مجموعه ساده از منابع ديجيتال در نظر گرفته ان که می تواند در داخل يک کتابخانه سنتی نيز وجود داشته باشد در حالی که منابع بسياری آن را به صورت مجموعه ای از اطلاعات ديجيتالی شده به همرا ه سرويس هايی در نظر می گيرند که اطلاعات را به صورت مفيدی دراختيار استفاده کننده قرار می دهد. ارائه يک تعريف برای کتابخانه ديجيتال بستگی به گستردگی افقی دارد که برای آن در نظر ميگيريم.
کتابخانه ديجيتال عبارت است از:
• مجموعه ای از خدمات
• و مجموعه ای از موضوعات اطلاعاتی
• که برا ی استفاده کنندگان تسهيلات لا زم برای کا رو تداخل عمل با اين اطلاعات
• و دسته بندی و ارائه آن ها را
• به صورت مستقيم يا غيرمستقيم
• با کمک روش های الکترونيک/ديجيتال فراهم می آورد.
۱. مجموعه ای از خدمات
يک کتابخانه ديجيتال فراتر از يک مجموعه ساده از رسانه ها است که در ذخاير آن نگه داری می شوند.بلکه کتابخانه ديجيتال طيف متنوعی از سرويس ها را برای تمامی استفاده کنندگان فراهم می کند.استفاده کنندگان می توانند انسان يا ماشين باشند ، که ممکن است هر يک ايجاد کننده ، اداره کننده و يا استفاده کننده اطلاعات باشند.بنابراين اين تعريف با تکيه بر اين نکته آغاز می شود که بخش مهمی از کتابخانه ديجيتال در خدماتی است که ارائه می کند. اين سرويس ها شامل انواع متنوع و مختلفی هستندکه از آن جمله می توان به سرويس های مديريتی مجموعه عا ، نگه داری وايجاد نسخه های پشتيبان از اطلاعات و منابع، سرويس هايی برای طراحی و اجرای انواع جستجوها ويافتن منابع مورد نظر اشاره نمود.
۲.مجموعه ای از موضوعات اطلاعاتی
پايه و زير ساخت کتابخانه ديجيتال موضوعات اطلاعاتی است که محتويات کتابخانه را تشکيل می دهند.يکی از ويژگيهای اساسی کتابخانه ديجيتال اين است که اطلاعات به صورت مجموعه عه هايی تقسيم بندی شده اند و هر قسمت خدمات مديريتی و پشتيبانی ويژه خود است. انواع موضوعات اطلاعاتی از پرونده های سنتی گرفته تا موضوعات زنده ونتايج جستجوهای پويا می توانند وجود داشته باشند.
۳.تسهيلات لازم برای تداخل عمل با اطلاعات
هدف کتابخانه ديجيتال مساعدت نمودن به استفاده کنندگان از طريق مرتفع نمودن نيازهای آنان در زمينه مديريت، دستيابی ، ذخيره و دستکاری اطلاعات است که در کتابخانه ديجيتال ذخيره شده اند.استفاده کنندگان ممکن است انسان ويا پروسه های اتوماتيک باشندکه خود برای رفع نياز يک انسان ديگر طراحی شده است.همچنين استفاده کنندگان نهايی و مصرف کنندگان اطلاعات ، را اپراتورهای کتابخانه ويا توليد کنندگان اطلاعات باشند، که می خواهند موضوعات اطلاعاتی خود را از طريق کتابخانه در اختيار سايرين قرار دهند.
۴.طبقه بندی و ارائه اطلاعات
کليد اصلی برای مديريت موثر مجموعه های اطلاعاتی ، بکارگيریو اجرای يک سازماندهی منظم و ساده است به نحوی که استفاده کنندگان کتابخانه بتوانند آن را به سادگی درک کرده و به کار گيرند.در کتابخانه های سنتی کتاب ها بر اساس موضوع ، عنوان ، نويسنده و تاريخ طبقه بندی می شوند و برای دسترسی به آن ها علائمی به کار می رود که استفاده کننده را به سمت طبقه ، اتاق ، قفسه و شماره مناسب هدايت می کند.اندازه و حجم و ترتيب هر قسمت به جويندگان تخمينی از مجموعه اطلاعات مورد نظر و همينطور سياست های اداره کنندگان مجموعه را ارائه می کند.
۵.دسترسی مستقيم وغير مستقيم
موضوعات اطلاعاتی در يک کتابخانه ديجيتال ممکن است خود به صورت ديجيتال ذخيره شده باشند و يا به صورت رسانه ديگری نگه داری شوند ولی نحوه ارائه آن ها در کتابخانه از طريق شيوه های ديجيتال باشد(MetaData) . اين اطلاعات ممکن است مستقيما بر روی شبکه قابل دسترسی باشد، و يا به صورت غيرمستقيم قابل دسترسی باشد.
۶.دسترسی ديجيتال / الکترونيک
هر چند موضوعات اطلاعاتی ممکن است خود به صورت ديجيتال نباشند و يا مستقيما بر روی شبکه قابل دسترسی نباشند، ولی در هر حال تمامی اطلاعات بايد به يک صورت الکترونيک ارائه شوند، در غير اين صورت اين موضوعات اطلاعاتی به عنوان بخشی از کتابخانه ديجيتال محسوب نمی شوند.
در ذيل برخی از ديگر تعاريف کتابخانه ديجيتال ذکر می شود:
_ تعريف آرمز:
_ نظربورگمن،سی.ال
_ نظر بدعت گذاران کتابخانه ديجيتال
_ تعريف انجمن کتابخانه های پژوهشی
_ تعريف پال دوگيد
_ تعريف جديد ام.ديگان و اس.تانر
مزايای و ضرورت های کتابخانه ديجيتال
• هزينه
راه اندازی و بروز رسانی کتابخانه ها بسيار پر هزينه است .حتی در ايالات متحده درصد افرادی که به اطلاعات علمی ، پزشکی ، حقوقی و... دسترسی سهل ،آسان و ارزان داشته باشند چندان بالا نيست.تنها اعضا دانشگاه ها ، کمپانی های دارويی ، بيمارستان ها و شرکت های حقوقی ثروتمند از سرويس های کتابخانه ای با استاندارد بالا برخوردارند .در کشورهای کمتر توسعه يافته حتی بهترين دانشگاه ها از کتابخانه خوبی برخوردار نيستند . آيا دسترسی به اطلاعات حرفه ای روز بايد گرانقيمت باشد و يا کتابخانه ها ی ديجيتال می توانند اين وضع را بهبود بخشند؟
در کتابخانه هايی که اطلاعات تحقيقاتی جديد را نگه داری می نمايند هزينه ها به سه گروه عمده تقسيم می شوند:امکانات (که شامل ساختمان نيز می شود) ، محتويات کتابخانه و کارمندان .در کتابخانه های ديجيتال هزينه تسهيلات بسيار پايين تر است ، زيرا کتابخانه ديجيتال به ساختمان های گرانقيمت نياز ندارد. در يک کتابخانه ديجيتال کامپيوتر ها و شبکه ها مورد نياز هستند که بسيار ارزان تر از ساختمان ها هستند . علاوه بر اين در کنار پرداختن هزينه کامپيوترها ، استفاده کنندگان از سرويس های ديگری نيز بهرمند می شوند.
بنا براين برای ساختن کتابخانه ديجيتال ارزانتر بايد بر روی دو بخش ريگر تمرکز داشت.پيشرفتهای زيادی در زمينه کاهش هزينه های مطالب و محتويات صورت پذيرفته است. دستيابی به اطلاعات از طريق اينترنت ، اطلاعات را بسيار ارزان قيمت تر از قبل و گاهی رايگان نموده است . گاهی بعضی از اطلاعاتی که به صورت آزاد بر وری اينترنت عرضه می شوند با اطلاعاتی که بايد خريداری شوند برابری می کند. و در بسياری از مواردی که بايد برا یدسترسی به منابع اطلاعاتی هزينه پرداخت کرد ، به علت کاهش هزينه های جانبی قيمت کلی پايين می آيد و در اين مورد تجربه های موفقی وجود دارد (مانندآمازون).مطالعات اقتصادی که پرداختن به آن خارج از حوصله اين بحث است ، نشان می دهد که در آينده شاهد افزايش منابع اطلاعاتی ارزان و رايگان بر روی اينترنت خواهيم بود.
با توجه به نکته فوق نکته اساسی در پايين آوردن هزينه های کارمندان نهفته است.کار در کتابخانه های بزرگ طاقت فرساست و هر چند دستمزد ها بالا نيست ولی بخش عمده ای از هزينه های کتابخانه ها را تشکيل می دهد.
کتابخانه های هاروارد حدود هزار نفر و کتابخانه کنگره چهارهزار نفر پرسنل دارد.
در يک کتابخانه ديجيتال اغلب وظايف به طور خود کار صورت مي پذيرد.برنامه های کامپيوتری بسياری از وظايفی را که روند منطقی دارند و در گذشته توسط کارمندان خبره انجام می شده به عهده می گيرند.اين وظايف شامل مواردی چون انتخاب ، ايجاد کاتالوگ و ايندکس ، جستجوی اطلاعات و موارد ديگری می شود.
• سرويس های کتابخانه ای
از آنجا که در ادامه اين بحث در مورد سرويس های کتابخانه ديجيتال به تفصيل صحبت خواهد شد، لذا در اينجا تنها به بررسی کيفبت اين خدمات می پردازيم. واقيت اين است که بسياری از ايده آل ها و قابليت ها ی مطلوب برا ی يک کتابخانه ديجيتال هنوز در افق روبرو قرار دارند . تا رسيدن به آن ها فاصله داريم.ولی در مقابل بسياری از اين قابليت ها نيز در دسترس است .
سرويس هايی که در کتابخانه ديجيتال ارائه می شود تنها بازسازی ديجيتال فرايند های کتابخانه سنتی نيست. بلکه کتابخانه ها يديجيتال سرويس هايی هم ارز با کتابخانه های سنتی ارائه می کنند که اين سرويس ها رد پايه و اساس شکل گيری با روش های سنتی متفاوت هستند.به عنوان مثال به تفاوت بين موتور های جستجو ی اينترنت و سرويس های کاتالوگ و ايندکس در کتابخانه های سنتی توجه کنيد.درروش های کاتالوگ و ايندکس ، رکورد ها به دقت توسط افرادی که در اين زمينه متبحر و دارای دانش هستند ايندکس می شوند. ولی در موتور های جستجو اين مساله هنوز خام و تکامل نيافته است.در مقابل نقطه برتری موتور های جستجو در محلی است که روش های ايندکس دچار ضعف است.روش های جديد کاتالوگ کند و گران هستنددر حاليکه موتورهای جستجو صدها ميليون صفحه وب را در يک ماه ايندکس می زنند، رقمی که بسيار بيشتر از کل رکورد های ايجاد شده در سيستمMARK است.اين اشتباه است که سيستم سنتی کاتالوگ و ايندکس را به خاطر کيفيت کنترل بيشتر برتر بدانيم.به همان اندازه نيز اشتباه است که موتور های جستجو را به خاطر پوشش بيشتر و سريعتر ارجح بدانيم.ارزش هر کدام به اين بستگی دارد که استفاده کننده بتواند به آنچه که نياز دارد دست يابد.
با توجه به مطالب فوق ، کتابخانه های ديجيتال جانشين و يا حتی رقيب کتابخانه های سنتی نيستند. ممکن است اين مساله در آينده شکل بگيرد ولی در حال حاضر کتابخانه های ديجيتال روش هايی را ارائه می نمايند که می تواند مکمل روش های سنتی بوده و يکسری از روش های وقت گير وخسته کننده را اتو ماتيک نمايد. علاوه بر اين روش های ديجيتال به خاطر ماهيت خود موجب گستردگی و راحت تر در اختيار قرارگرفتن سرويس های کتابخانه های سنتی خواهند شد.
کتابخانه های ديجيتال سرويس های جديدی مانند Information Discovery و Resource Sharing را ارائه می نمايند ( که در بخش های ديگر در مورد آن ها توضيح داده خواهد شد) و در اموری مانند Archiving تسهيلات زيادی را به کتابخانه های سنتی عرضه می نمايد.
علاوه بر اين بايد به نقش موثر کتابخانه های ديجيتال در کوتاه نمودن مسير زنجيره بين نويسنده و کاربر اشاره نمود. استفاده از مکان نشر و سرويس های کتابخانه های ديجيتال ، اين امکان را فراهم می آورد که نويسنده مطالب خود را به راحتی و در کمترين زمان در اختيار استفاده کنندگان قراردهد.
• دسترسی از مداخل مختلف به اطلاعات و مدارک
در کتابخانه سنتی برای دسترسی به مدارک از مداخل محدودی (کارت عنوان- کارت
نويسنده – کارت موضوع و ...)می توان به مدرک دسترسی پيدا نمود اما در کتابخانه
ديجيتال از مداخل مختلف ( تمام فيلد های اطلاعات ) می توان به جستجو پرداخت.
• سرعت در دسترسی به اطلاعات
بديهی است جستجو توسط نرم افزارها و ابزارهای الکترونيکی مانند کامپيوتر سريع
تر از جستجو بوسيله برگه دان است.
• امکان دسترسی همزمان به اطلاعات چندين مدرک
اين امکان عملا هنگام جستجو در کتابخانه سنتی امکان ندارد
• تسريع در امور بخشهای مختلف کتابخانه اعم از ميز امانت ، سفارشات و...
در کتابخانه ديجيتال به دليل اتوماسيون بخش های مختلف گردش کارها خيلی سريع تر می باشد.
• مديريت اطلاعات و دانش
به راحتی می توان به مقايسه بين عرضه وتقاضای اطلاعات کتابخانه پرداخت و از آنجا اقدام به مديريت اطلاعات ودانش کتابخانه نمود.
• عدم محدوديت مکانی و زمانی در استفاده
بر خلاف کتابخانه سنتی می توان بدون در نظر گرفتن زمان ومکان ارائه سرويس نمود.
• کاهش حجم فيزيکی مدارک
از آنجا که شکل ديجيتال شده انواع منابع اطلاعاتی را می توان نگه داری نمود ، لذا حجم فيزيکی مطالب کاهش پيدا می کند.
• امکانات فرامتنی
اين امکان اجازه می دهد توسط لينک های تعريف شده بين مدارک از درون يک مدرک مستقيم وارد مدرک ديگر شد.
• چند کاربر بودن
در کتابخانه ديجيتال بر خلاف کتابخانه سنتی يک مدرک می تواند همزمان در اختيار چندين کاربر قرار گيرد.
• دسترسی به صورت های مختلف از اطلاعات
از آنجا که همه صورت های اطلاعات به صورت ديجيتال ذخيره وبه کاربران ارائه می شود ، لذا دسترسی به محتوای همه مدارک به صورت ديجيتال ميسر می باشد.
• امکان برقراری ارتباط بين کتابخانه های ديجيتال
از آنجا که همه صورت های اطلاعات به صورت ديجيتال ذخيره وبه کاربران ارائه می شود و همچنين امکانات ارتباطی و شبکه های کامپيوتری به راحتی اطلاعات ديجيتال را می توانند مبادله نمايند، لذا برقراری ارتباط بين کتابخانه های ديجيتال خيلی سريع تر و راحت تر امکان پذير می باشد.
نکته:
_ برقراری ارتباط بين کتابخانه های ديجيتال مباحث نوينی را وارد عرصه کتابداری
نموده است ، که از جمله آن ها می توان به مباحث پروتوکل های ارتباطی مانند Z39.50 و ILL اشاره نمود.
• امکان دسترسی به منابع و اطلاعات پراکنده و دور ازهم
نکات کليدی در طراحی کتابخانه ديجيتال
۱.تغييرات را در نظر داشته باشيد.
هر چند اينترنت به همرا ه وب امکان ايجاد کتابخانه های ديجيتالی را فراهم آورده است ، ولی بايد اين واقعيت را نيز در نظر داشت که در صورت وابستگی بيش از حد طراحان به ابزارها و مدل های امروزی ممکن است در آينده مشکلات پيش بينی نشده ای پيش آيد.به عنوان مثال ممکن است صفحاتی که کاملا بر پايه HTML و تصاوير قابل دسترسی از طريق وب پايه گذاری شده باشد، با ورود و تثبيت تکنولوژی های جديد ديگر قابل استفاده نباشند.اتخاذ يک خط مشی مناسب در طراحی کتابخانه ديجيتال و برنامه ريزی برای بروز تغييرات درآينده موجب پويايی و پايداری سرويس های آن کتابخانه برای دسترسی به اطلاعات می شود.
۲.شناخت محتويات
برای استفاده کنندگان محتويات کتابخانه ،وجه ارزشمند و جالب کتابخانه است. طراحان و ايجاد کنندگان کتابخانه ديجيتال بايد درباره محتويات آن به دقت تصميم گيری نمايد و در مورد نحوه ديجيتالی نمودن اطلاعاتی که تنها به صورت آنالوگ وجود دارند و نشان گذاری آن ها اقدام کنند.در مورد خصوصيات و اجزا متا ديتا بايد در مراحل اوليه طرح تصميم گيری شود.برخی از اجزا متاديتا برا ی تشريح ساير خصوصيات يک موضوع اطلاعاتی از قبيل وضعيت کنترل کيفی، کيفيت اسکن ، سايز و فرمت فايل.مساله مهم ديگر سطح تقسيم بندی موضوعات اطلاعاتی و نسبت دادن متا ديتا به آن ها است.مثلا برای توصيف کل يک کتاب به کار گرفته می شود ، يا برا ی هر فصل آن.
۳ .مشاوره و مشارکت با افراد ذينفع
در شرايط مطلوب ، افرادی با تجارب و زمينه های فعاليتی مختلف در ايجاد يک کتابخانه ديجيتال مشارکت می نمايند. ولي در عمل ممکن است اين عمل محقق نشود.دو حيطه اي که بايد حتما در اين امر مشارکت مستقيم داشته باشند ، متخصصين علوم کامپيوتر و ارتباطات و متخصصين علوم کتابداری می باشند.
۴.طراحی سيستم های قابل استفاده
اغلب کتابخانه های دیجیتالی بر روی اینترنت و از طریق فناوری وب قابل دسترسی هستند. هر چند این یک خصیصه اصلی برای کتابخامه های دیجیتال به شمار نمی رود.
۵.شيوه های دسترسی آزاد و باز
۶.در نظر گرفتن حقوق صاحبان آثار و اطلاعات
۷.خود کار نمودن سيستم ها تا حد امکان
۸.رعايت دقيق و پيگيری استانداردها
استفاده از استاندارد ها در ساخت يک سيستم دارای فوايد بسياری است.برنامه های کاربردی به راحتی بيشتری مقياس پذير است و قابل انتقال بر سيستم های ديگر خواهند بود. اين ويژگيها برای طراحی ، اجرا و نگه داری کتابخانه های ديجيتال بسيار مهم هستند.استفاده از استانداردها بخصوص برا ی جنبه هايی از کتابخانه های ديجيتال که طراحی آن ها طاقت فرسا تر است ، حائز اهميت بيشتری است . ديجيتالی نمودن منابع ، ورود متا ديتا و نشانه گذاری پرونده ها همگی فعاليت هايی هستند که انجام آن ها زمان گير است و بهتر است که تنها يکبار انجام شود.
البته ممکن است لازم باشد که اطلاعات در آينده به شکل ها و فرمت ها ی جديدتری تبديل شود.ولی اگر از استاندارد ها استفاده شده باشد،انجام تبديلات چندان سخت نخواهد بود. تصاويری که با روش های استاندارد مانند TIFF اسکن و ذخيره شده باشند و يا متن هايی که به صورت فرمت هايی باز مانند ASCII و يا Unicode ضبط شده اند، در مقايسه با فرمت های اختصاصی و يا غير استاندارد، در آينده با راحتی و اطمينان بيشتری قابل دسترسی خواهند بود.
فوائد استفاده از استانداردها برای ايجاد امکان هماهنگی درونی و همکاری بينابين برا ی تمام طراحان برنامه واضح است . اگر محتويات يک کتابخانه ديجيتال با استفاده از روش های استاندارد و صحيح HTML و با در نظر گرفتن تگ ها یمتا ديتا و ساير استاندارد های تکنولوژی وب، بر روی اينترنت قرارداده شود، احتمال آن که ساير موتور های جستجو ی وب قادر به يافتن اين کتابخانه و آيتم های اختصاصی آن باشندافزايش خواهد يافت.
از آنجاييکه تکنولوژی با سرعت بسياری تغيير و پيشرفت می کند ، اين سئوال پيش می آيد که آيا سيستم طراحی شده برا ی يک کتابخانه ، قابل صدور به يک پلات فرم ، رابط کاربرو يا نرم افزار ديگر می باشد؟ضامن مثبت بودن پاسخ اين پرسش ، رعايت دقيق استاندارد ها است . همچنين ممکن است در آينده کل کتابخانه مجازی به صورت بخشی از يک سيستم بزرگتر تغيير نمايد، که آن سيستم ممکن است داخل يا خارج از موسسه اوليه باشد.چنين انتقالی زمانی ساده تر موفق تر خواهد بود که طراحی سيستم با استاندارد های بازانجام گرفته باشد.
يکی از اين استانداردها Z39.50 است که در ادامه توضيح داده خواهد شد.
۹.تلاش برا ی حد اکثر کيفيت ممکن
۱۰. به تداوم کار بيانديشيد
۱۱ .نتيجه گيری
سرويس های کتابخانه ديجيتال
ساختن يک کتابخانه ديجيتال با امکانات مطلوب فراتر از فراهم آوردن ابزار هايی برا ی جستجودر اطلاعات می باشد. به عبارت ديگر تنها وجود ابزارهای جستجو در کتابخانه کافی نيست.منابع اطلاعاتی بسياری وجود دارند و هر يک حاوی حجم عظيمی از محتويات هستند. در يک کتابخانه ديجيتال کدام منابع را بايد جستجو نمود؟ هنگامی که چندين منبع جستجو شدند آيا می توان استفاده کنندگان را در تفسير و دسته بندی نتايج جستجو ياری نمود؟ آيا می توان سرويس هايی را در نظر گرفت که در صورت نياز وی بتواند برا یرسيدن به محتويات مورد نظرش ، امور مالی را به سادگی انجام دهد؟ و هنگامی که به نتيجه مورد نظرش رسيد می تواند نتايج را ذخيره و يا با ديگران در کتابخانه به اشتراک بگذارد؟
در بحث کتابخانه ديجيتال تمام موارد و سرويس های فوق بايد پوشش داده شود. بنابراين در کنار ديجيتالی نمودن منابع و اتوماسيون خدمات . علاوه بر ايجاد امکان جستجو در منابع اطلاعاتی محلی و يا جهانی بايد خدمات ديگری نيز از سوی کتابخانه به استفاده کنندگان ارائه می شود که بخشی از مهمترين آن ها عبارتند از:
Resource Discovery : ابزارهايی هستند که با روش های سيستماتيک به استفاده کننده اجازه می دهند منابع اطلاعاتی مختلف و مفيد را زا بين انبوهی از منابع اطلاعاتی حجيم بيابد.
Retrieving Tools : ابزار هايی هستند که با کمک آن ها اطلاعات يافته شده از منابع اطلاعاتی خاص به استفاده کنندگان تحويل میشود.
Interpreting Information : ابزارهايی هستند که استفاده کننده با ياری آن ها نتايج جستجو را سازماندهی و تفسير می کنند . ابزارها و خدماتی که جهت سازماندهی دراز مدت اطلاعات ، امورمالی ،دسترسی به اطلاعات،مشخص سازی تخلفات کپی رايت و تخلفات مربوط به آن مورد استفاده قرار می گيرند، ابزارهای مديريت اطلاعات (Managing Information) ناميده می شوند. ابزارهای Sharing Information ، ابزارهايی جهت به اشتراک گذاشتن اطلاعات و پرونده ها بين افراد و منابع اطلاعاتی می باشند.
Z39.50
بازيابی اطلاعات(Z39.50-1995) :مشخصات پروتوکل وتوضيح سرويس های کاربردی
چکيده:
اين استاندارد پروتوکلی بر پايه سيستم های Client/Server برای بازيابی اطلاعات ديتابيس آماده شده توسط Server ، بازيابی کردن رکورد های تشخيص داده شده ی ديتا بيس بوسيله Search ، Scan ليست عبارات و سورت کردن مجموعه نتايج ،تعيين شده و اختصاص يافته است.
کنترل دسترسی ، کنترل منابع ، سرويس هاس توسعه يافته و امکان Help را نيز پشتيبانی می کند.
همچنين برارتباطات بين کاربردها ی بازيابی اطلاعات متناظر Client & Server نظارت دارد و آن ها را اداره می نمايد.(فعل وانفعالات بين Client و User را اداره نمی کند.)
پيش گفتار
ANSI Z39.50-1995 _بازيابی اطلاعات(Z39.50-1995) مشخصات پروتوکل و توصيف سرويس های کاربردی _ نگارش جديد Z39.50-1992 است.پيش نويس نگارش های اين استاندارد به Z39.50_1994 که به Z39.50_1995 تغيير پيدا کرد به عنوان بخشی از فرآيند انتشار و تاييد ، ارجاع داده می شود.
نگارش 1994 تاييد نشد; Z39.50_1995 نسخه پايانی است و نگارش تصويب شده استاندارد برای هر کدام از پيش نويس های مختلف بهZ39.59_1994 ارجاع داده می شود.
مبانی پروتوکل
پروتوکل به فرمت ها Procedure های کنترل کننده جهت مبادله پيام ها بين Client وفراهم کنند Server برای دريافت نتيجه جستجوی سرور در ديتا بيس و رکورد های مشخص شده مه طبق شرايط و ضوابط مشخص شده ای يافته شده اندو برای بازيابی مقاديری و يا همه رکورد های مشخص شده و احراز هويت شده.
Client امکان راه اندازی درخواست ها را از طرف User فراهم می آورد.
اين پروتوکل بر ارتباط بين موارد کاربردی باز يابی اطلاعات متناظر Client و Server (که ممکن است بر روی کامپيوتر های مختلفی قرارگرفته باشند)نظارت دارد و آن ها را اداره می کند.
اين پروتوکل فعل وانفعالات بين Client و User را اداره نمی کند.
Z39.50_1992 امکانات پايه ای بعدی ،همه آن چه که در Z39.50-1995 پشتيبانی می شود را فراهم کرد.Client امکان ارسال جستجو در يک يا چند ديتابيس تعيين شده به انضمام يک Query ،همچنين پارامتر هايی که تعيين می کندکه چه رکورد هايی(که بوسيله جستجو های قبلی تعيين شده اند)بايد به عنوان قسمتی از پاسخ برگردانده شوند.
سرور با تعدادی رکورد شناخته شده و شايد قسمتی از رکورد ها يا همه آ نها پاسخ می دهد.
Client بازيابی رکورد های انتخاب شده را ممکن می سازد.
Client رکورد های انتخاب شده توسط سرور را از مجموعه نتايج می گيرد.رکورد ها ممکن است توسط محل قرارگيری در داخل مجموعه باز گردانده شوند.
امکانات اختياری شامل:
• Client امکان مشخص کردن عناصر ديتای تعيين کننده مجموعه عناصربرای بازيابی در حالتی که Client مايل به دريافت کامل رکورد های ديتا بيس نيست را فراهم می کند.
برای مثال Client بايد تعيين کند که (اگر 5 رکورد يا کمتر از آن شناسايی شده است ، همه رکورد ها را انتقال دهد; اگر بيشتر از5 رکورد پيدا شد، رکورد ها را خلاصه کند.
• Client امکان نمايان ساختن Syntax های برگزيده برای دريافت رکوردها را فراهم می سازد.برا یمثال USMARC
• Client امکان نامگذاری مجموعه نتايج برا یمراجعات بعدی فراهم می سازد.
• Client امکان حذف مجموعه نتايج نامگذاری شده را فراهم می سازد.
• Server امکان اعمال نفوذ درايجاد محدوديت کنترل دسترسی روی Client بوسيله تقاضای احراز هويت (Demanding authentication) قبل از پردازش درخواست را فراهم می سازد.
• Server امکان ميسر ساختن کنترل منابع بوسيله درخواست يا عدم درخواست گزارش وضعيت را فراهم می سازد، سرور پردازش را معلق می سازد و به Client اجازه می دهد که نشان دهد چه پردازشی را می خواهد ادامه دهد.
مروری بر کتابخانه های ديجيتال در چند نقطه دنيا
کتابخانه های ديجيتال در آمريکا
در شروع اين قسمت لازم به تذکر است که عمده دانشگاه های ايلات متحده به علت پيشرو بودن در اين زمينه، هم اکنون در حال تکميل فاز های دوم و سوم خود بکارگيری فناوری های جديدتر در کتابخانه های ديجيتال هستند. در ادامه فقط به چند مورد معروفتر اشاره می شود.
۱ . کتابخانه ديجيتال کاليفرنيا
اين کتابخانه در سال ۱۹۹۷تاسيس شده است. راه اندازی آن بر پايه مطالعات انجام شده در همين دانشگاه در مورد شيوه های ذخيره سازی و انتشار مطالب ديجيتال ، صورت پذيرفته است.هدف اوليه اين کتابخانه مديريت و نگهداری آرشيو های منابع ديجيتال کتابخانه و به استراک گذاردن آن بين کارکنان ، اساتيد و دانشجويان بوده است .سيستم طراحی شده دراين کتابخانه Directory of Collections &Services نام نهاده شده است ،که از طريق آن دسترسی به منابع اطلاعاتی کتابخانه امکان پذير است هرچند به دليل قانونی ، محدوديت هايی در مورد بعضی از منابع برا ی افرا د خارج از دانشگاه وجود دارد ، چهار محور اصلی به عنوان استراتژی در طراحی کتابخانه ديجيتال مد نظر است که عبارتند از:
• ايجاد، محافظت و به اشتراک گذاشتن منابع و مجموعه های ديجيتال
• ايجاد و طراحی ابزار ها و سرويس های لازم برای تحقيق مورد اول
• پشتيبانی و تقويت نو آوری در ارتباطات علمی و تحقيقی
• طراحی و ايجاد زمينه لازم برای تقويت همکاری های استراتژيک در جهت توسعه کتابخانه ديجيتال
۲.کتابخانه دانشگاه آريزونا
طراحان اين کتابخانه مجازی هدف اوليه خود را فراهم آوردن شرايطی برا یدسترسی آزاد و بدون محدودیت به اطلاعات توصيف نموده اند.ساير اهداف ذکر شده عبارتند از :
• پيشگام شدن ، نوآوری و مشارکت در ايجاد کتابخانه های ديجيتال
• فراهم ساختن محتويات ، سرويس ها و ابزارهايی که نياز های مشترکين را بر آورده و حتی پيش بينی نمايد.
• دفاع از حقوق معنوی صاحبان آثار و کپی رايت
• ايجاد و توسعه دانش لازم برا ی گذر از مرحله کتابخانه های سنتی به محيط های ديجيتال
مقدمه :
در هر دوره تاريخی مسئله انتقال و دسترسی به اطلاعات بهبود يافت ولی مشکل ذخيره سازی اطلاعات نيز وجود داشت . قبل از اختراع صنعت چاپ در قرن پانزدهم ، دانش و اطلاعات توسط افراد خاصی و در نسخه های محدودی نوشته و در مراکز مخصوص نگهداری اطلاعات مانند کتابخانه ها نگهداری می شد . معمولا اين مراکز تحت کنترل و مراقبت شديد مراگز دولتی و کليسا قرار داشت و در دسترس عموم نبود . اين مسئله دو پيامد مهم داشت :
1. دانش محدود به محدود به قشر خاصی بود که توسط مراکز قدرت تائيد شده بودند .
2. ماهيت و محتوای اخبار و اطلاعات نيز توسط مراکز قدرت کنترل می شد و تنها مواردی که تائيد کننده مواضع و عقايد مراکز قدرت بود در آنها منعکس می شد .
هنگامی که روش های مبتنی بر قابليت های بشر با کابل ها و اتصالات جايگزين شد ، شبکه ها نقش کليدی در دسترسی جهانی به اطلاعات پيدا نمودند . استفاده از کدهای مورس در تلگراف از اولين مثال های استفاده از کدهای باينری در شبکه هاست . سيستم های آنالوگ نظير تلفن ، راديو و تلويزيون امکان پوشش جهانی اطلاعات را فراهم کردند هر چند بنا به ماهيت و ساختار آنها ، کنترل بر محتوياتشان بسيار زياد است . استفاده از اطلاعات ديجيتال و امکان استفاده غير متمرکز و نامحدود از منابع مخالف اطلاعاتی ، انقلابی در تحولات بشری ايجاد کرد که اينترنت نام گرفته است .
کتابخانه ها همواره در پيشرفت تمدن بشر نقش مشخص و مهمی داشته اند . از ديرباز وظايف يک کتابخانه به سه قسمت تقسيم شده است : تهيه کتب ، نگهداری از آنها ، و قرار دادن آنها در اختيار استفاده کنندگان . در طی قرن های متمادی اين سه وظيفه و نحوه اجرای آنها ثابت باقی مانده است ولی دامنه تعريف آنها و روش هايی که برای انجام آنها به کار گرفته می شود دستخوش تغييرات بسيار و گستره وسيع تری شده است .
همانطور که اشاره شد اينترنت و تکنولوژی اطلاعات در تمامی زمينه های زندگی انسان اثر خود را نشان داده اند و روابط انسان ها در اثر اين پديده مهم ، دچار تغييرات اساسی شده است و تغييرات ديگری نيز در حال شکل گيری است . در اين ميان کتابخانه ها و خصوصا کتابخانه های پزشکی ( باتوجه به تنوع و گستردگی زمينه های اطلاعاتی و پويا بودن اطلاعات آنها ) نيز نه تنها مانند بسياری از پديده های ديگر زندگی دچار تغييرات عمده ای می شوند ، بلکه به سبب ماهيتشان اين تغييرات بايد در آنها عمده تر و واضح تر باشد . به عبارت ديگر کتابخانه ها به عنوان مرکز نگهداری و سمبل حاصل قرن ها تفکرات انسان ، بايد خود در زمينه به کارگيری و توسعه فناوری اطلاعات پيشرو باشند . اکنون زمان آن رسيده است که کتابخانه ها برای حفظ اهميت و نقشی که تا به حال دارا بوده اند ، بايد خود را متحول سازند .
کتابخانه های ديجيتالی به معنای جايگزين کتابخانه های سنتی نيستند ، بلکه بيشتر يک بخش الحاقی آنها محسوب می شوند . سه دليل وجود دارد که چرا کتابخانه های ديجيتالی نسبت به کتابخانه های سنتی مزايای بيشتری برخوردارند :
اول اينکه با وجود انواع روشهای جديد برای ذخيره سازی اطلاعات و داده ها ، کتابها و نشريات به تنهايی به هيچ وجه برای فراهم کردن داده های يک کتابخانه امروزی کافی نمی باشند . دوم اينکه يکی از وظايف اصلی کتابخانه ها و آرشيوها در سراسر جهان تضمين حفظ و نگهداری اسناد و مطالب تاريخی است . به هر حال با گذشت زمان اين اسناد و مطالب دست خوش تغيير و تحول می شوند . انتقال مطالب و اسناد تاريخی به اشکال ديجيتالی از آنها محافظت کرده و برای نسل های آينده حفظ مي کند . سوم اينکه با خلق کتابخانه های ديجيتالی که در اينترنت وجود دارند ، اطلاعات از هر سوی جهان برای هر کسی که به اينترنت دسترسی داشته باشد فراهم است .
تاريخچه و تعريف کتابخانه ديجيتال :
تعامل کتابخانه ها با تکنولوژی جديد:
به گفته رانگاناتان کتابخانه ها در طول تاريخ به صورت به صورت يک سازمان و ارگانيسمی پويا ، نقش اطلاع رسانی خود را با ابزارها و تکنولوژيهای موجود در زمان خود ايفا کرده اند . اين تکنولوژيها و ابزارها اکثرا بسترهای انتقال اطلاعات را تغيير داده اند و کتابخانه ها روشهايی را برای سازماندهی اين بسترهای جديد اطلاعات ارائه کرده اند . اين روند باعث انطباق کتابخانه ها با وضع موجود شده است . البته بايد در نظر داشت که سرعت تحولات تکنولوژيک در طول تاريخ هميشه يکسان و ثابت نبوده است . در بعضی دوره های تاريخی ، اين تحولات با سرعت زياد ( مثلا نيمه دوم قرن بيست ) و در دوره های ديگر اين تحولات به کندی صورت گرفتند .
نگاهي به تاريخچه ورود تکنولوژی جديد به کتابخانه ها :
اولين تکنولوژی که باعث کاهش حجم مواد کتابخانه ای شد ميکروفرم ها بودند که در قالب ميکروفيش ، ميکروکارت ، ميکروفيلم و ميکروفوتوگرافينگ ( ريز عکسبرداری ) عرضه شدند.
جان بنجامين دنسر ، پدر ميکروفرم ها در سال 1839 اولين ميکروفرم که به صورت ميکروفوتوگراف بود را ارائه داد .
در اوايل 1928 کتابخانه کنگره امريکا با همکاری شرکت Kodak Eastern شروع به ميکروفيلم کردن کتابها کرد . در همان سال ، دانشگاه بين المللي UMI شروع به انتشار ميکروفرم های آثار British Museum کرد .
با نياز کتابخانه های اروپايی برای حفظ اسناد از نابودی ، تکنولوژی ميکروفرم رشد زيادی کرد . استفاده از ميکروفرم ها در ارتباطات نظامی مفهوم کنونی امانت ميکروفرم بين کتابخانه ای را به وجود آورد که بعدها در دهه 1960 به عنوان يک صنعت مطرح شد .
در دهه 1970 استفاده از ميکروفرم ها در کتابخانه ها برای کاربران عموميت پيدا کرد .
استفاده از ميکروفرم ها به عنوان يک بستر اطلاعاتی چنان رواج يافت که در سال 1925 اتلت و رابرت گلد اسميت ، کتابخانه ريزعکسبرداری (ميکروفوتوگرافينگ ) را برای کتابخانه ها توصيه کردند امروزه ميکروفرم ها خود را با ابزارهايی مانند کامپيوتر مطابقت داده اند و به سه طريق ، بازيابی ميکروفيلم به کمک کامپيوتر ( CAR ) ، ميکروفيلم خروجی کامپيوتر ( COM ) و ميکروفيلم ورودی کامپيوتر ( CIM ) توليد و استفاده می شوند .
تکنولوژی ديگری که به نحوی کتابخانه را تحت تاثير خود قرار داد اختراع تلويزيون بود . تلويزيون برای اولين بار در فرانسه در سال 1922 توسط ادوارد بلين بوجود آمد و اولين تلويزيون تمام الکترونيکی در سال 1927 توسط فيلوفرانس ورث توليد شد . ايستگاه ها و کانال های تلويزيونی به شدت در طول زمان رشد پيدا کرد .
در دهه 1960 تلويزيون کابلی برای اولين بار بوجود آمد کاربردهای امروزی تلويزيون شامل کنفرانس از راه دور بود که گروه ها از مکان های دور می توانند از طريق تلويزيون با هم ارتباط بر قرار کنند .
تلويزيون چنان شوکی به کتابخانه ها وارد کرد که والتر شومير در سال 1935، تلويزيون را انقلابی برای بازيابی اطلاعات و به خصوص در کتابخانه ها پيش بينی کرد .
پيدايش و به کارگيری ويدئوتکس ( ويدئو يا تلويزيون تعاملی که می توانند متن نوشتاری را پس از دريافت توسط خطوط تلفن يا آنتن به روی صفحه تلويزيون ظاهر کنند . )در کتابخانه ها چنان رشد پيدا کرد که ويليامسون دو نوع فهرست پيوسته را توصيف مي کند ، يک سيستمی شبيه به ديگر سيستم های پيوسته چون اوپک و نوع ديگری که با ويدئو تکس صورت می گيرد .
موج بعدی که بيشترين تاثير را بر روی بستر های انتقال اطلاعاتی گذاشته است ، پيدايش و گسترش کامپيوترهاست .
تعريف کتابخانه ديجيتال
عناصر مشترک در تعريف کتابخانه ديجيتال :
در تعاريف متعددی که از کتابخانه ديجيتال به عمل آمده است و در بسياری از موارد با اصطلاحات کتابخانه مجازی ، الکترونيکی ، و بدون ديوار مترادف گرفته شده است . عناصر زير به شکلی مشترک به کار رفته است:
_کتابخانه های ديجيتالی مفهومی مستقل نيستند
_به جوامع مشخصی ارائه خدمت ميکند
_امکان دسترسی آزاد،چندگانه ،کارآمدو سريع به اطلاعات را فراهم می کنند
_فناوری ارتباط با با ساير منابع را فراهم می آورند
_مجموعه منابع اين کتابخانه ها چاپی نيستندو منابع الکترونيکی را منتقل می کنند
_ارتباط ميان کتابخانه های ديجيتال وخدمات اطلاعاتی آن ها برای کاربران شفاف است
تعريف کتابخانه ديجيتال :
عبارت کتابخانه ديجيتال دارای معانی و برداشت های متفاوتی است. بعضی منابع آن را به صورت يک مجموعه ساده از منابع ديجيتال در نظر گرفته ان که می تواند در داخل يک کتابخانه سنتی نيز وجود داشته باشد در حالی که منابع بسياری آن را به صورت مجموعه ای از اطلاعات ديجيتالی شده به همرا ه سرويس هايی در نظر می گيرند که اطلاعات را به صورت مفيدی دراختيار استفاده کننده قرار می دهد. ارائه يک تعريف برای کتابخانه ديجيتال بستگی به گستردگی افقی دارد که برای آن در نظر ميگيريم.
کتابخانه ديجيتال عبارت است از:
• مجموعه ای از خدمات
• و مجموعه ای از موضوعات اطلاعاتی
• که برا ی استفاده کنندگان تسهيلات لا زم برای کا رو تداخل عمل با اين اطلاعات
• و دسته بندی و ارائه آن ها را
• به صورت مستقيم يا غيرمستقيم
• با کمک روش های الکترونيک/ديجيتال فراهم می آورد.
۱. مجموعه ای از خدمات
يک کتابخانه ديجيتال فراتر از يک مجموعه ساده از رسانه ها است که در ذخاير آن نگه داری می شوند.بلکه کتابخانه ديجيتال طيف متنوعی از سرويس ها را برای تمامی استفاده کنندگان فراهم می کند.استفاده کنندگان می توانند انسان يا ماشين باشند ، که ممکن است هر يک ايجاد کننده ، اداره کننده و يا استفاده کننده اطلاعات باشند.بنابراين اين تعريف با تکيه بر اين نکته آغاز می شود که بخش مهمی از کتابخانه ديجيتال در خدماتی است که ارائه می کند. اين سرويس ها شامل انواع متنوع و مختلفی هستندکه از آن جمله می توان به سرويس های مديريتی مجموعه عا ، نگه داری وايجاد نسخه های پشتيبان از اطلاعات و منابع، سرويس هايی برای طراحی و اجرای انواع جستجوها ويافتن منابع مورد نظر اشاره نمود.
۲.مجموعه ای از موضوعات اطلاعاتی
پايه و زير ساخت کتابخانه ديجيتال موضوعات اطلاعاتی است که محتويات کتابخانه را تشکيل می دهند.يکی از ويژگيهای اساسی کتابخانه ديجيتال اين است که اطلاعات به صورت مجموعه عه هايی تقسيم بندی شده اند و هر قسمت خدمات مديريتی و پشتيبانی ويژه خود است. انواع موضوعات اطلاعاتی از پرونده های سنتی گرفته تا موضوعات زنده ونتايج جستجوهای پويا می توانند وجود داشته باشند.
۳.تسهيلات لازم برای تداخل عمل با اطلاعات
هدف کتابخانه ديجيتال مساعدت نمودن به استفاده کنندگان از طريق مرتفع نمودن نيازهای آنان در زمينه مديريت، دستيابی ، ذخيره و دستکاری اطلاعات است که در کتابخانه ديجيتال ذخيره شده اند.استفاده کنندگان ممکن است انسان ويا پروسه های اتوماتيک باشندکه خود برای رفع نياز يک انسان ديگر طراحی شده است.همچنين استفاده کنندگان نهايی و مصرف کنندگان اطلاعات ، را اپراتورهای کتابخانه ويا توليد کنندگان اطلاعات باشند، که می خواهند موضوعات اطلاعاتی خود را از طريق کتابخانه در اختيار سايرين قرار دهند.
۴.طبقه بندی و ارائه اطلاعات
کليد اصلی برای مديريت موثر مجموعه های اطلاعاتی ، بکارگيریو اجرای يک سازماندهی منظم و ساده است به نحوی که استفاده کنندگان کتابخانه بتوانند آن را به سادگی درک کرده و به کار گيرند.در کتابخانه های سنتی کتاب ها بر اساس موضوع ، عنوان ، نويسنده و تاريخ طبقه بندی می شوند و برای دسترسی به آن ها علائمی به کار می رود که استفاده کننده را به سمت طبقه ، اتاق ، قفسه و شماره مناسب هدايت می کند.اندازه و حجم و ترتيب هر قسمت به جويندگان تخمينی از مجموعه اطلاعات مورد نظر و همينطور سياست های اداره کنندگان مجموعه را ارائه می کند.
۵.دسترسی مستقيم وغير مستقيم
موضوعات اطلاعاتی در يک کتابخانه ديجيتال ممکن است خود به صورت ديجيتال ذخيره شده باشند و يا به صورت رسانه ديگری نگه داری شوند ولی نحوه ارائه آن ها در کتابخانه از طريق شيوه های ديجيتال باشد(MetaData) . اين اطلاعات ممکن است مستقيما بر روی شبکه قابل دسترسی باشد، و يا به صورت غيرمستقيم قابل دسترسی باشد.
۶.دسترسی ديجيتال / الکترونيک
هر چند موضوعات اطلاعاتی ممکن است خود به صورت ديجيتال نباشند و يا مستقيما بر روی شبکه قابل دسترسی نباشند، ولی در هر حال تمامی اطلاعات بايد به يک صورت الکترونيک ارائه شوند، در غير اين صورت اين موضوعات اطلاعاتی به عنوان بخشی از کتابخانه ديجيتال محسوب نمی شوند.
در ذيل برخی از ديگر تعاريف کتابخانه ديجيتال ذکر می شود:
_ تعريف آرمز:
_ نظربورگمن،سی.ال
_ نظر بدعت گذاران کتابخانه ديجيتال
_ تعريف انجمن کتابخانه های پژوهشی
_ تعريف پال دوگيد
_ تعريف جديد ام.ديگان و اس.تانر
مزايای و ضرورت های کتابخانه ديجيتال
• هزينه
راه اندازی و بروز رسانی کتابخانه ها بسيار پر هزينه است .حتی در ايالات متحده درصد افرادی که به اطلاعات علمی ، پزشکی ، حقوقی و... دسترسی سهل ،آسان و ارزان داشته باشند چندان بالا نيست.تنها اعضا دانشگاه ها ، کمپانی های دارويی ، بيمارستان ها و شرکت های حقوقی ثروتمند از سرويس های کتابخانه ای با استاندارد بالا برخوردارند .در کشورهای کمتر توسعه يافته حتی بهترين دانشگاه ها از کتابخانه خوبی برخوردار نيستند . آيا دسترسی به اطلاعات حرفه ای روز بايد گرانقيمت باشد و يا کتابخانه ها ی ديجيتال می توانند اين وضع را بهبود بخشند؟
در کتابخانه هايی که اطلاعات تحقيقاتی جديد را نگه داری می نمايند هزينه ها به سه گروه عمده تقسيم می شوند:امکانات (که شامل ساختمان نيز می شود) ، محتويات کتابخانه و کارمندان .در کتابخانه های ديجيتال هزينه تسهيلات بسيار پايين تر است ، زيرا کتابخانه ديجيتال به ساختمان های گرانقيمت نياز ندارد. در يک کتابخانه ديجيتال کامپيوتر ها و شبکه ها مورد نياز هستند که بسيار ارزان تر از ساختمان ها هستند . علاوه بر اين در کنار پرداختن هزينه کامپيوترها ، استفاده کنندگان از سرويس های ديگری نيز بهرمند می شوند.
بنا براين برای ساختن کتابخانه ديجيتال ارزانتر بايد بر روی دو بخش ريگر تمرکز داشت.پيشرفتهای زيادی در زمينه کاهش هزينه های مطالب و محتويات صورت پذيرفته است. دستيابی به اطلاعات از طريق اينترنت ، اطلاعات را بسيار ارزان قيمت تر از قبل و گاهی رايگان نموده است . گاهی بعضی از اطلاعاتی که به صورت آزاد بر وری اينترنت عرضه می شوند با اطلاعاتی که بايد خريداری شوند برابری می کند. و در بسياری از مواردی که بايد برا یدسترسی به منابع اطلاعاتی هزينه پرداخت کرد ، به علت کاهش هزينه های جانبی قيمت کلی پايين می آيد و در اين مورد تجربه های موفقی وجود دارد (مانندآمازون).مطالعات اقتصادی که پرداختن به آن خارج از حوصله اين بحث است ، نشان می دهد که در آينده شاهد افزايش منابع اطلاعاتی ارزان و رايگان بر روی اينترنت خواهيم بود.
با توجه به نکته فوق نکته اساسی در پايين آوردن هزينه های کارمندان نهفته است.کار در کتابخانه های بزرگ طاقت فرساست و هر چند دستمزد ها بالا نيست ولی بخش عمده ای از هزينه های کتابخانه ها را تشکيل می دهد.
کتابخانه های هاروارد حدود هزار نفر و کتابخانه کنگره چهارهزار نفر پرسنل دارد.
در يک کتابخانه ديجيتال اغلب وظايف به طور خود کار صورت مي پذيرد.برنامه های کامپيوتری بسياری از وظايفی را که روند منطقی دارند و در گذشته توسط کارمندان خبره انجام می شده به عهده می گيرند.اين وظايف شامل مواردی چون انتخاب ، ايجاد کاتالوگ و ايندکس ، جستجوی اطلاعات و موارد ديگری می شود.
• سرويس های کتابخانه ای
از آنجا که در ادامه اين بحث در مورد سرويس های کتابخانه ديجيتال به تفصيل صحبت خواهد شد، لذا در اينجا تنها به بررسی کيفبت اين خدمات می پردازيم. واقيت اين است که بسياری از ايده آل ها و قابليت ها ی مطلوب برا ی يک کتابخانه ديجيتال هنوز در افق روبرو قرار دارند . تا رسيدن به آن ها فاصله داريم.ولی در مقابل بسياری از اين قابليت ها نيز در دسترس است .
سرويس هايی که در کتابخانه ديجيتال ارائه می شود تنها بازسازی ديجيتال فرايند های کتابخانه سنتی نيست. بلکه کتابخانه ها يديجيتال سرويس هايی هم ارز با کتابخانه های سنتی ارائه می کنند که اين سرويس ها رد پايه و اساس شکل گيری با روش های سنتی متفاوت هستند.به عنوان مثال به تفاوت بين موتور های جستجو ی اينترنت و سرويس های کاتالوگ و ايندکس در کتابخانه های سنتی توجه کنيد.درروش های کاتالوگ و ايندکس ، رکورد ها به دقت توسط افرادی که در اين زمينه متبحر و دارای دانش هستند ايندکس می شوند. ولی در موتور های جستجو اين مساله هنوز خام و تکامل نيافته است.در مقابل نقطه برتری موتور های جستجو در محلی است که روش های ايندکس دچار ضعف است.روش های جديد کاتالوگ کند و گران هستنددر حاليکه موتورهای جستجو صدها ميليون صفحه وب را در يک ماه ايندکس می زنند، رقمی که بسيار بيشتر از کل رکورد های ايجاد شده در سيستمMARK است.اين اشتباه است که سيستم سنتی کاتالوگ و ايندکس را به خاطر کيفيت کنترل بيشتر برتر بدانيم.به همان اندازه نيز اشتباه است که موتور های جستجو را به خاطر پوشش بيشتر و سريعتر ارجح بدانيم.ارزش هر کدام به اين بستگی دارد که استفاده کننده بتواند به آنچه که نياز دارد دست يابد.
با توجه به مطالب فوق ، کتابخانه های ديجيتال جانشين و يا حتی رقيب کتابخانه های سنتی نيستند. ممکن است اين مساله در آينده شکل بگيرد ولی در حال حاضر کتابخانه های ديجيتال روش هايی را ارائه می نمايند که می تواند مکمل روش های سنتی بوده و يکسری از روش های وقت گير وخسته کننده را اتو ماتيک نمايد. علاوه بر اين روش های ديجيتال به خاطر ماهيت خود موجب گستردگی و راحت تر در اختيار قرارگرفتن سرويس های کتابخانه های سنتی خواهند شد.
کتابخانه های ديجيتال سرويس های جديدی مانند Information Discovery و Resource Sharing را ارائه می نمايند ( که در بخش های ديگر در مورد آن ها توضيح داده خواهد شد) و در اموری مانند Archiving تسهيلات زيادی را به کتابخانه های سنتی عرضه می نمايد.
علاوه بر اين بايد به نقش موثر کتابخانه های ديجيتال در کوتاه نمودن مسير زنجيره بين نويسنده و کاربر اشاره نمود. استفاده از مکان نشر و سرويس های کتابخانه های ديجيتال ، اين امکان را فراهم می آورد که نويسنده مطالب خود را به راحتی و در کمترين زمان در اختيار استفاده کنندگان قراردهد.
• دسترسی از مداخل مختلف به اطلاعات و مدارک
در کتابخانه سنتی برای دسترسی به مدارک از مداخل محدودی (کارت عنوان- کارت
نويسنده – کارت موضوع و ...)می توان به مدرک دسترسی پيدا نمود اما در کتابخانه
ديجيتال از مداخل مختلف ( تمام فيلد های اطلاعات ) می توان به جستجو پرداخت.
• سرعت در دسترسی به اطلاعات
بديهی است جستجو توسط نرم افزارها و ابزارهای الکترونيکی مانند کامپيوتر سريع
تر از جستجو بوسيله برگه دان است.
• امکان دسترسی همزمان به اطلاعات چندين مدرک
اين امکان عملا هنگام جستجو در کتابخانه سنتی امکان ندارد
• تسريع در امور بخشهای مختلف کتابخانه اعم از ميز امانت ، سفارشات و...
در کتابخانه ديجيتال به دليل اتوماسيون بخش های مختلف گردش کارها خيلی سريع تر می باشد.
• مديريت اطلاعات و دانش
به راحتی می توان به مقايسه بين عرضه وتقاضای اطلاعات کتابخانه پرداخت و از آنجا اقدام به مديريت اطلاعات ودانش کتابخانه نمود.
• عدم محدوديت مکانی و زمانی در استفاده
بر خلاف کتابخانه سنتی می توان بدون در نظر گرفتن زمان ومکان ارائه سرويس نمود.
• کاهش حجم فيزيکی مدارک
از آنجا که شکل ديجيتال شده انواع منابع اطلاعاتی را می توان نگه داری نمود ، لذا حجم فيزيکی مطالب کاهش پيدا می کند.
• امکانات فرامتنی
اين امکان اجازه می دهد توسط لينک های تعريف شده بين مدارک از درون يک مدرک مستقيم وارد مدرک ديگر شد.
• چند کاربر بودن
در کتابخانه ديجيتال بر خلاف کتابخانه سنتی يک مدرک می تواند همزمان در اختيار چندين کاربر قرار گيرد.
• دسترسی به صورت های مختلف از اطلاعات
از آنجا که همه صورت های اطلاعات به صورت ديجيتال ذخيره وبه کاربران ارائه می شود ، لذا دسترسی به محتوای همه مدارک به صورت ديجيتال ميسر می باشد.
• امکان برقراری ارتباط بين کتابخانه های ديجيتال
از آنجا که همه صورت های اطلاعات به صورت ديجيتال ذخيره وبه کاربران ارائه می شود و همچنين امکانات ارتباطی و شبکه های کامپيوتری به راحتی اطلاعات ديجيتال را می توانند مبادله نمايند، لذا برقراری ارتباط بين کتابخانه های ديجيتال خيلی سريع تر و راحت تر امکان پذير می باشد.
نکته:
_ برقراری ارتباط بين کتابخانه های ديجيتال مباحث نوينی را وارد عرصه کتابداری
نموده است ، که از جمله آن ها می توان به مباحث پروتوکل های ارتباطی مانند Z39.50 و ILL اشاره نمود.
• امکان دسترسی به منابع و اطلاعات پراکنده و دور ازهم
نکات کليدی در طراحی کتابخانه ديجيتال
۱.تغييرات را در نظر داشته باشيد.
هر چند اينترنت به همرا ه وب امکان ايجاد کتابخانه های ديجيتالی را فراهم آورده است ، ولی بايد اين واقعيت را نيز در نظر داشت که در صورت وابستگی بيش از حد طراحان به ابزارها و مدل های امروزی ممکن است در آينده مشکلات پيش بينی نشده ای پيش آيد.به عنوان مثال ممکن است صفحاتی که کاملا بر پايه HTML و تصاوير قابل دسترسی از طريق وب پايه گذاری شده باشد، با ورود و تثبيت تکنولوژی های جديد ديگر قابل استفاده نباشند.اتخاذ يک خط مشی مناسب در طراحی کتابخانه ديجيتال و برنامه ريزی برای بروز تغييرات درآينده موجب پويايی و پايداری سرويس های آن کتابخانه برای دسترسی به اطلاعات می شود.
۲.شناخت محتويات
برای استفاده کنندگان محتويات کتابخانه ،وجه ارزشمند و جالب کتابخانه است. طراحان و ايجاد کنندگان کتابخانه ديجيتال بايد درباره محتويات آن به دقت تصميم گيری نمايد و در مورد نحوه ديجيتالی نمودن اطلاعاتی که تنها به صورت آنالوگ وجود دارند و نشان گذاری آن ها اقدام کنند.در مورد خصوصيات و اجزا متا ديتا بايد در مراحل اوليه طرح تصميم گيری شود.برخی از اجزا متاديتا برا ی تشريح ساير خصوصيات يک موضوع اطلاعاتی از قبيل وضعيت کنترل کيفی، کيفيت اسکن ، سايز و فرمت فايل.مساله مهم ديگر سطح تقسيم بندی موضوعات اطلاعاتی و نسبت دادن متا ديتا به آن ها است.مثلا برای توصيف کل يک کتاب به کار گرفته می شود ، يا برا ی هر فصل آن.
۳ .مشاوره و مشارکت با افراد ذينفع
در شرايط مطلوب ، افرادی با تجارب و زمينه های فعاليتی مختلف در ايجاد يک کتابخانه ديجيتال مشارکت می نمايند. ولي در عمل ممکن است اين عمل محقق نشود.دو حيطه اي که بايد حتما در اين امر مشارکت مستقيم داشته باشند ، متخصصين علوم کامپيوتر و ارتباطات و متخصصين علوم کتابداری می باشند.
۴.طراحی سيستم های قابل استفاده
اغلب کتابخانه های دیجیتالی بر روی اینترنت و از طریق فناوری وب قابل دسترسی هستند. هر چند این یک خصیصه اصلی برای کتابخامه های دیجیتال به شمار نمی رود.
۵.شيوه های دسترسی آزاد و باز
۶.در نظر گرفتن حقوق صاحبان آثار و اطلاعات
۷.خود کار نمودن سيستم ها تا حد امکان
۸.رعايت دقيق و پيگيری استانداردها
استفاده از استاندارد ها در ساخت يک سيستم دارای فوايد بسياری است.برنامه های کاربردی به راحتی بيشتری مقياس پذير است و قابل انتقال بر سيستم های ديگر خواهند بود. اين ويژگيها برای طراحی ، اجرا و نگه داری کتابخانه های ديجيتال بسيار مهم هستند.استفاده از استانداردها بخصوص برا ی جنبه هايی از کتابخانه های ديجيتال که طراحی آن ها طاقت فرسا تر است ، حائز اهميت بيشتری است . ديجيتالی نمودن منابع ، ورود متا ديتا و نشانه گذاری پرونده ها همگی فعاليت هايی هستند که انجام آن ها زمان گير است و بهتر است که تنها يکبار انجام شود.
البته ممکن است لازم باشد که اطلاعات در آينده به شکل ها و فرمت ها ی جديدتری تبديل شود.ولی اگر از استاندارد ها استفاده شده باشد،انجام تبديلات چندان سخت نخواهد بود. تصاويری که با روش های استاندارد مانند TIFF اسکن و ذخيره شده باشند و يا متن هايی که به صورت فرمت هايی باز مانند ASCII و يا Unicode ضبط شده اند، در مقايسه با فرمت های اختصاصی و يا غير استاندارد، در آينده با راحتی و اطمينان بيشتری قابل دسترسی خواهند بود.
فوائد استفاده از استانداردها برای ايجاد امکان هماهنگی درونی و همکاری بينابين برا ی تمام طراحان برنامه واضح است . اگر محتويات يک کتابخانه ديجيتال با استفاده از روش های استاندارد و صحيح HTML و با در نظر گرفتن تگ ها یمتا ديتا و ساير استاندارد های تکنولوژی وب، بر روی اينترنت قرارداده شود، احتمال آن که ساير موتور های جستجو ی وب قادر به يافتن اين کتابخانه و آيتم های اختصاصی آن باشندافزايش خواهد يافت.
از آنجاييکه تکنولوژی با سرعت بسياری تغيير و پيشرفت می کند ، اين سئوال پيش می آيد که آيا سيستم طراحی شده برا ی يک کتابخانه ، قابل صدور به يک پلات فرم ، رابط کاربرو يا نرم افزار ديگر می باشد؟ضامن مثبت بودن پاسخ اين پرسش ، رعايت دقيق استاندارد ها است . همچنين ممکن است در آينده کل کتابخانه مجازی به صورت بخشی از يک سيستم بزرگتر تغيير نمايد، که آن سيستم ممکن است داخل يا خارج از موسسه اوليه باشد.چنين انتقالی زمانی ساده تر موفق تر خواهد بود که طراحی سيستم با استاندارد های بازانجام گرفته باشد.
يکی از اين استانداردها Z39.50 است که در ادامه توضيح داده خواهد شد.
۹.تلاش برا ی حد اکثر کيفيت ممکن
۱۰. به تداوم کار بيانديشيد
۱۱ .نتيجه گيری
سرويس های کتابخانه ديجيتال
ساختن يک کتابخانه ديجيتال با امکانات مطلوب فراتر از فراهم آوردن ابزار هايی برا ی جستجودر اطلاعات می باشد. به عبارت ديگر تنها وجود ابزارهای جستجو در کتابخانه کافی نيست.منابع اطلاعاتی بسياری وجود دارند و هر يک حاوی حجم عظيمی از محتويات هستند. در يک کتابخانه ديجيتال کدام منابع را بايد جستجو نمود؟ هنگامی که چندين منبع جستجو شدند آيا می توان استفاده کنندگان را در تفسير و دسته بندی نتايج جستجو ياری نمود؟ آيا می توان سرويس هايی را در نظر گرفت که در صورت نياز وی بتواند برا یرسيدن به محتويات مورد نظرش ، امور مالی را به سادگی انجام دهد؟ و هنگامی که به نتيجه مورد نظرش رسيد می تواند نتايج را ذخيره و يا با ديگران در کتابخانه به اشتراک بگذارد؟
در بحث کتابخانه ديجيتال تمام موارد و سرويس های فوق بايد پوشش داده شود. بنابراين در کنار ديجيتالی نمودن منابع و اتوماسيون خدمات . علاوه بر ايجاد امکان جستجو در منابع اطلاعاتی محلی و يا جهانی بايد خدمات ديگری نيز از سوی کتابخانه به استفاده کنندگان ارائه می شود که بخشی از مهمترين آن ها عبارتند از:
Resource Discovery : ابزارهايی هستند که با روش های سيستماتيک به استفاده کننده اجازه می دهند منابع اطلاعاتی مختلف و مفيد را زا بين انبوهی از منابع اطلاعاتی حجيم بيابد.
Retrieving Tools : ابزار هايی هستند که با کمک آن ها اطلاعات يافته شده از منابع اطلاعاتی خاص به استفاده کنندگان تحويل میشود.
Interpreting Information : ابزارهايی هستند که استفاده کننده با ياری آن ها نتايج جستجو را سازماندهی و تفسير می کنند . ابزارها و خدماتی که جهت سازماندهی دراز مدت اطلاعات ، امورمالی ،دسترسی به اطلاعات،مشخص سازی تخلفات کپی رايت و تخلفات مربوط به آن مورد استفاده قرار می گيرند، ابزارهای مديريت اطلاعات (Managing Information) ناميده می شوند. ابزارهای Sharing Information ، ابزارهايی جهت به اشتراک گذاشتن اطلاعات و پرونده ها بين افراد و منابع اطلاعاتی می باشند.
Z39.50
بازيابی اطلاعات(Z39.50-1995) :مشخصات پروتوکل وتوضيح سرويس های کاربردی
چکيده:
اين استاندارد پروتوکلی بر پايه سيستم های Client/Server برای بازيابی اطلاعات ديتابيس آماده شده توسط Server ، بازيابی کردن رکورد های تشخيص داده شده ی ديتا بيس بوسيله Search ، Scan ليست عبارات و سورت کردن مجموعه نتايج ،تعيين شده و اختصاص يافته است.
کنترل دسترسی ، کنترل منابع ، سرويس هاس توسعه يافته و امکان Help را نيز پشتيبانی می کند.
همچنين برارتباطات بين کاربردها ی بازيابی اطلاعات متناظر Client & Server نظارت دارد و آن ها را اداره می نمايد.(فعل وانفعالات بين Client و User را اداره نمی کند.)
پيش گفتار
ANSI Z39.50-1995 _بازيابی اطلاعات(Z39.50-1995) مشخصات پروتوکل و توصيف سرويس های کاربردی _ نگارش جديد Z39.50-1992 است.پيش نويس نگارش های اين استاندارد به Z39.50_1994 که به Z39.50_1995 تغيير پيدا کرد به عنوان بخشی از فرآيند انتشار و تاييد ، ارجاع داده می شود.
نگارش 1994 تاييد نشد; Z39.50_1995 نسخه پايانی است و نگارش تصويب شده استاندارد برای هر کدام از پيش نويس های مختلف بهZ39.59_1994 ارجاع داده می شود.
مبانی پروتوکل
پروتوکل به فرمت ها Procedure های کنترل کننده جهت مبادله پيام ها بين Client وفراهم کنند Server برای دريافت نتيجه جستجوی سرور در ديتا بيس و رکورد های مشخص شده مه طبق شرايط و ضوابط مشخص شده ای يافته شده اندو برای بازيابی مقاديری و يا همه رکورد های مشخص شده و احراز هويت شده.
Client امکان راه اندازی درخواست ها را از طرف User فراهم می آورد.
اين پروتوکل بر ارتباط بين موارد کاربردی باز يابی اطلاعات متناظر Client و Server (که ممکن است بر روی کامپيوتر های مختلفی قرارگرفته باشند)نظارت دارد و آن ها را اداره می کند.
اين پروتوکل فعل وانفعالات بين Client و User را اداره نمی کند.
Z39.50_1992 امکانات پايه ای بعدی ،همه آن چه که در Z39.50-1995 پشتيبانی می شود را فراهم کرد.Client امکان ارسال جستجو در يک يا چند ديتابيس تعيين شده به انضمام يک Query ،همچنين پارامتر هايی که تعيين می کندکه چه رکورد هايی(که بوسيله جستجو های قبلی تعيين شده اند)بايد به عنوان قسمتی از پاسخ برگردانده شوند.
سرور با تعدادی رکورد شناخته شده و شايد قسمتی از رکورد ها يا همه آ نها پاسخ می دهد.
Client بازيابی رکورد های انتخاب شده را ممکن می سازد.
Client رکورد های انتخاب شده توسط سرور را از مجموعه نتايج می گيرد.رکورد ها ممکن است توسط محل قرارگيری در داخل مجموعه باز گردانده شوند.
امکانات اختياری شامل:
• Client امکان مشخص کردن عناصر ديتای تعيين کننده مجموعه عناصربرای بازيابی در حالتی که Client مايل به دريافت کامل رکورد های ديتا بيس نيست را فراهم می کند.
برای مثال Client بايد تعيين کند که (اگر 5 رکورد يا کمتر از آن شناسايی شده است ، همه رکورد ها را انتقال دهد; اگر بيشتر از5 رکورد پيدا شد، رکورد ها را خلاصه کند.
• Client امکان نمايان ساختن Syntax های برگزيده برای دريافت رکوردها را فراهم می سازد.برا یمثال USMARC
• Client امکان نامگذاری مجموعه نتايج برا یمراجعات بعدی فراهم می سازد.
• Client امکان حذف مجموعه نتايج نامگذاری شده را فراهم می سازد.
• Server امکان اعمال نفوذ درايجاد محدوديت کنترل دسترسی روی Client بوسيله تقاضای احراز هويت (Demanding authentication) قبل از پردازش درخواست را فراهم می سازد.
• Server امکان ميسر ساختن کنترل منابع بوسيله درخواست يا عدم درخواست گزارش وضعيت را فراهم می سازد، سرور پردازش را معلق می سازد و به Client اجازه می دهد که نشان دهد چه پردازشی را می خواهد ادامه دهد.
مروری بر کتابخانه های ديجيتال در چند نقطه دنيا
کتابخانه های ديجيتال در آمريکا
در شروع اين قسمت لازم به تذکر است که عمده دانشگاه های ايلات متحده به علت پيشرو بودن در اين زمينه، هم اکنون در حال تکميل فاز های دوم و سوم خود بکارگيری فناوری های جديدتر در کتابخانه های ديجيتال هستند. در ادامه فقط به چند مورد معروفتر اشاره می شود.
۱ . کتابخانه ديجيتال کاليفرنيا
اين کتابخانه در سال ۱۹۹۷تاسيس شده است. راه اندازی آن بر پايه مطالعات انجام شده در همين دانشگاه در مورد شيوه های ذخيره سازی و انتشار مطالب ديجيتال ، صورت پذيرفته است.هدف اوليه اين کتابخانه مديريت و نگهداری آرشيو های منابع ديجيتال کتابخانه و به استراک گذاردن آن بين کارکنان ، اساتيد و دانشجويان بوده است .سيستم طراحی شده دراين کتابخانه Directory of Collections &Services نام نهاده شده است ،که از طريق آن دسترسی به منابع اطلاعاتی کتابخانه امکان پذير است هرچند به دليل قانونی ، محدوديت هايی در مورد بعضی از منابع برا ی افرا د خارج از دانشگاه وجود دارد ، چهار محور اصلی به عنوان استراتژی در طراحی کتابخانه ديجيتال مد نظر است که عبارتند از:
• ايجاد، محافظت و به اشتراک گذاشتن منابع و مجموعه های ديجيتال
• ايجاد و طراحی ابزار ها و سرويس های لازم برای تحقيق مورد اول
• پشتيبانی و تقويت نو آوری در ارتباطات علمی و تحقيقی
• طراحی و ايجاد زمينه لازم برای تقويت همکاری های استراتژيک در جهت توسعه کتابخانه ديجيتال
۲.کتابخانه دانشگاه آريزونا
طراحان اين کتابخانه مجازی هدف اوليه خود را فراهم آوردن شرايطی برا یدسترسی آزاد و بدون محدودیت به اطلاعات توصيف نموده اند.ساير اهداف ذکر شده عبارتند از :
• پيشگام شدن ، نوآوری و مشارکت در ايجاد کتابخانه های ديجيتال
• فراهم ساختن محتويات ، سرويس ها و ابزارهايی که نياز های مشترکين را بر آورده و حتی پيش بينی نمايد.
• دفاع از حقوق معنوی صاحبان آثار و کپی رايت
• ايجاد و توسعه دانش لازم برا ی گذر از مرحله کتابخانه های سنتی به محيط های ديجيتال
